vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، حکومت اسلامی همانند دیگر حکومت ها و تمدن ها در زمانی خاص متولد می شود، دوران بلوغ و جوانی دارد، و بالاخره به دلیل مواجه شدن با چالش ها و آسیب ها ممکن است به دوران پیری و حتی زوال برسد.

مقصود از «آسیب شناسی»، شناخت موانع داخلی و خارجی بالقوه با بالفعلی است که یک حکومت را تهدید می کند. در این مقاله، از« حکومت»، معنای غیر مدرن آن قصد می شود تا شامل کلیه دولت ها ـ اعم از مدرن و پیشامدرن ـ شود. دولت پیامبر (ص) در مدینه نوعی دولت ـ شهر بود که در زمان خلیفه دوم به دولت ـ امپراتوری تبدیل شد.

آسیب شناسی حکومت، بحثی جدید نیست. علاوه بر ابن خلدون، ابوالاعلی مودودی در مقایسه عصر پیامبر با زمان پایان حکومت امویان، تغییراتی را برشمرد که به نوعی آسیب شناسی حکومت اسلامی تلقی می شود.

در این مقاله، سعی می شود مهم ترین آسیب های حکومت اسلامی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر اساس سیره نبوی توصیف و تحلیل شود. آسیب های حکومت در ابعاد مختلف با هم ارتباط دارد، بنابراین نمی توان یکی را بدون در نظر گرفتن دیگری تحلیل کرد.

آسیب شناسی سیاسی

حضرت محمد (ص) در جریان تغییر، تبدیل و گذار از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی از شیوه های فرهنگی بهره جست و هرگز ب سیاست استقلال نداد. به بیان دیگر، در راس اقدامات آن حضرت، اقدامات فرهنگی و محتوایی قرار داشت و به تعبیر امروزی آن حضرت فرهنگ گرا بود. بر اساس این نظریه، پس از آن که فکر، اندیشه و باور انسان تغییر کرد، رفتار و کردار او نیز تغییر خواهد کرد؛ لذا تغییر در محتوای باطنی انسان ها عاملی سرنوشت ساز به شمار می آید.

حتی زمانی که تشکیل حکومت داد، بازهم به فکر و فرهنگ اولویت و اولیت می داد. طبق این الگو، تشکیلات و سازمان حکومت بر اساس بیعت و مشارکت همگانی و تأییدات الهی شکل گرفت و از استبداد و خودرایی خبری نبود و مشاورت در امور جای آن را گرفت. می توان گفت که تامین سعادت مردم، تامین رفاه، امنیت و استقلال از اهداف دولت اسلامی به شمار می رود.

لذا مهم ترین آسیب در حکومت اسلامی از دیدگاه سیره نبوی همانا نگاه استقلالی و ابزار محور به سیاست است. سیاست نبوی، اخلاق- محور و مبتنی بر سعادت بود. پیامبر اکرم (ص) علاوه بر این که ارزش های اخلاقی را بسیار ارج می نهاد، خود، مجسمه فضایل اخلاقی و ارزش های والای انسانی بود. در همه ی ابعاد زندگی با چهره ای شادان و کلامی دلاویز با حوادث برخورد می کرد.

آسیب دیگری که حکومت اسلامی را تهدید می کند، عزل و نصب بر اساس روابط و در نظر نگرفتن شایستگی هاست. در سیاست نبوی، به کارگیری نیروها صرفا بر اساس لیاقت و شایستگی بود و تقدم گرفتن بر دیگران بر غیر این اساس، نوعی خیانت به خدا تلقی می شد.

رفاه طلبی، که در عناوین بعد از آن سخن خواهد رفت، منشا محافظه کاری- به عنوان دیگر آسیب حکومت دینی - است. طبقه مرفه به حفظ وضع موجود علاقه مند و عامل و محرک محافظه کاری یا واپسگرایی در ساختار اجتماعی است.

مهم ترین آسیبی که در آخرین سخنان رسول خدا (ص) در خصوص آینده ی حکومت اسلامی نیز ترسیم می شد، بحران جانشینی پیامبر بود. ایشان به شدت از مسئله رهبری امت اسلامی پس از خود نگران بودند و می فرمودند این امت هفتاد و دو فرقه می شود؛ که تنها یکی از آنها بر حق خواهد بود که با توجه به جایگاه اهل بیت (ع) و توصیه های فراوان پیامبر در مورد جانشینی علی (ع) انتخاب او امری طبیعی می نمود.

آسیب شناسی اقتصادی

آسیب شناسی اقتصادی بدون آسیب شناسی سیاسی معنا پیدا نمی کند. پیامبران و مصلحان اجتماعی برای اعتلای مقام انسان و پیشرفت و توسعه جامعه، با مرفهان به مبارزه پرداخته اند. مقابله با اشراف و اشرافی گری، از دغدغه های اصلی حضرت محمد (ص) بود. آن حضرت برای مقابله با نظام منزلتی که زمینه ساز اعمال اشرافی بود و همچنین برای از بین بردن اعمال اشرافی، کارهای بزرگی انجام داد. آن حضرت منصب های بزرگی، چون امارت، ریاست، فرماندهی و سرپرستی امور اقتصادی را به اشراف و خویشاوندان ثروتمند خود و به کسانی که روحیات اشرافی و نگاه منزلتی داشتند، نداد.

شاید مهم ترین آسیب اقتصادی که هر نظامی ممکن است با آن روبرو شود، عدم رعایت اصل عدالت و مساوات باشد، عدالت اقتصادی نظام اسلامی بر اساس معیارهایی معین تضمین شده است؛ برای مثال، می توان به اصل مساوات در مالیات های اسلامی یعنی زکات، خمس، صدقات و...اشاره کرد. این مالیات ها از همه کسانی که درآمد و دارایشان از مرزی فراتر رود گرفته می شود و به هیچ عنوان مسائل طبقاتی در آن راه ندارد.

بدین ترتیب اسلام در ادای مالیات شرعی امتیازی میان پیروانش قائل نشده است. همه را در پرداخت حقوق واجب مساوی دانسته، همانطور که در پرداخت جزیه نیز میان اهل کتاب فرقی نگذاشته است.

آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعی

قرآن کریم در موارد متعدد به اهمیت و جایگاه عدالت اجتماعی اشاره کرده، و ظلم و تبعیض را مهم ترین آسیب اجتماعی و فرهنگی دانسته است. عدالت اجتماعی در اندیشه دینی از چنان جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که هیچ امر دیگری با آن قابل مقایسه نیست. این عدالت برخاسته از عدلی کلی است که حاکم بر همه چیز است. عدل به معنای قراردادن هر چیز در جای خود، مبنای همه امور است.

یکی از مصادیق بی عدالتی در حوزه اجتماعی، عدم مساوات در برابر قانون است. در سیره پیامبر (ص) همه مردمان، زمامدار و رعیت، توانگر و نادار، قدرتمند و ناتوان، عرب و عجم، سفید و سیاه از نظر قانون مساوی هستند و هیچ یک را بر دیگری مزیتی نیست. رسول خدا (ص) این مساوات را سخت پاس می داشت و اجازه هیچ گونه تخطی از آن را به کسی نمی داد.

حکومت اسلام حکومت قانون است. در این طرز حکومت، حاکمیت منحصر به خداست و قانون فرمان و حکم خداست. قانون اسلام یا فرمان خدا بر همه افراد و بر دولت اسلامی حکومت تام دارد. همه افراد از رسول اکرم گرفته تا خلفای آن حضرت و سایر افراد تا ابد تابع قانون هستند.

همان قانونی که از طرف خدای تبارک و تعالی نازل شده و در لسان قرآن و نبی اکرم بیان شده است. حکم الهی برای رییس و مرئوس متبع است. رای اشخاصی حتی رای رسول اکرم (ص) در حکومت و قانون الهی هیچ گونه دخالتی ندارد.

حتی پیامبر در واپسین ایام حیات خود و با حال بیمار، در مسجد حاضر شدند که مردی که مدعی بود حضرت در یکی از جنگ ها تازیانه ای بر او زده، قصاص کند که آن مرد به جای قصاص بر بدن پیامبر بوسه زد.

از دیگر آسیب های اجتماعی از دیدگاه سیره نبوی، عدم رعایت حقوق دیگران بالاخص مسلمانان است. ایشان فرمودند: هر که صبح کند و به امور مسلمانان همت نگمارد از آنها نیست.

در زمان پیامبر (ص) بهترین مکان برای فخر فروشی، خودنمایی و کسب افتخار جبهه های جنگ بود. که از راه دادن هزینه جنگ، مبارزه و غنیمت جویی به دست می آمد و در قالب سروده های حماسی به مثابه سند افتخار قبیله و فرد افتخارافرین، ماندگار می شد. عرب های جاهلی حسب و منزلت اجتماعی برآمده از ثروت و شرافت خانوادگی را نشانه اعتبارمی دانست.

جایگزین کردن ارزش های معنوی به جای ارزش های مادی، دیگر اقدام پیامبر در راستای احیای ارزش ها بود. پیامبر اسیرانی که توانایی پرداخت فدیه نداشتند بدون دریافت فدیه آزاد می کردند.

توجه به توانایی های فردی و دینداری در انتصاب ها به جای طایفه گرایی و در نظر گرفتن مراتب منزلتی یا دارایی اشخاص، کوشش در جهت فقر زدایی و کم کردن فاصله فقیر و غنی و دگرگون کردن معیارهای ارزش انسان ها از این مطلب حکایت می کرد که پیامبر تقوا و علم را نشانه برتری می دانستند.

مقاله «آسیب شناسی حکومت اسلامی در سیره نبوی» نوشته سید صادق حقیقت است که در فصلنامه علوم سیاسی، سال نهم ،شماره سی و پنجم پاییز ۱۳۸۵ منتشر شده است.

علاقه مندان به منظور دریافت فایل PDF این مقاله می توانید اینجا کلیک کنید./204/241/ح